วรรณกรรมชาดกพื้นบ้านอีสาน : ภาพสะท้อนอัตลักษณ์ด้านความเชื่อ วิถีชีวิต ประเพณีและพิธีกรรม

บทคัดย่อ

การวิจัยครั้งนี้มีจุดมุ่หมายเพื่ออศึกษาวรรณกรรมชาดกพื้นบ้านอีสานซึ่งเป็นผลงานการปริวรรตของ พระอริยานุวัตร เขมจารี จำนวน 22 เรื่อง โดยมีประเด็นสำคัญประกอบด้วยการศึกษา ภาพสะท้อนอัตลักษณ์ ด้านวิถีชีวิต ความเชื่อประเพณีและพิธีกรรม ที่ปรากฏในวรรณกรรมชาดกพื้นบ้าน ผลการศึกษาปรากฏดังนี้ ภาพสะท้อนอัตลักษณ์ทางความเชื่อในวรรณกรรมชาดก กล่าวถึงความเชื่อเรื่องผีสางเทวดาและสิ่ง เหนือธรรมชาติ ความเชื่อเรื่องผีมีการปฏิสัมพันธ์กับชีวิตของคนอีสานตั้งแต่เกิดจนกระทั่งตายเกี่ยวข้องกับชีวิต ตลอดเวลา ส่วนความเชื่อเรื่องโหราศาสตร์ที่มีใช้อยู่ในภาคอีสานเป็นองค์ความรู้ที่ได้รับการถ่ายทอดสืบต่อกัน มาจากบรรพชนหลายร้น จนเกิดเป็นชุดความรู้ของกลุ่มบุคคลที่ได้ใช้ประโยชน์ด้านโหราศาสตร์ เพื่อจรรโลง สังคมและตอบสนองความต้องการทางด้านจิตใจให้เกิดการคลายความทุกข์ของผู้คนได้เป็นอย่างดี ส่วนความเชื่อเกี่ยวกับินมิตฝันและลางสังหรณ์ เป็นความเชื่อที่ฝังแน่นในระบบโครงสร้างของชาวอีสาน ความฝัน หรือลาง สังหรณ์ได้มีอิทธิพลต่อการดำรงชีวิตของคนในสังคมอีสานปัจจุบันเป็นอย่างมาก ส่วนความเชื่อเกี่ยวกับศาสนา ปรากฏดังนี้ ความเชื่อพุทธศาสนาที่ปรากฏในวรรณกรรมชาดก คือความเชื่อเรื่องบาปบุญ ความเชื่อเรื่องนรก สวรรค์ การเวียนว่ายตายเกิด บุพเพสันนิวาส ส่วนความเชื่อในศาสนาพราหมณ์ที่ปรากฏในวรรณกรรมชาดก ได้แก่ ความเชื่อเกี่ยวกับเทพเจ้า ความเชื่อเรื่องเวทมนตร์คาถาและไสยศาสตร์
ภาพสะท้อนอัตลักษณ์ด้านวิถีชีวิตประเพณีและพิธีกรรมในวรรณกรรมชาดกกล่าวถึงวิถีชีวิตด้าน ธรรมชาติและสิ่งแวดลอม สะท้อนสภาพแวดล้อมของสังคมอีสานในด้านของสรรพสิ่งในธรรมชาติไม่ว่าจะเป็น สัตว์ป่า รวมไปถึงลักษณะของไม้ดอกไม้ผลในป่า ซึ่งการดำรงอยู่ของชาวอีสานได้มีความสัมพันธ์กับธรรมชาติ โดยตลอด ส่วนระบบครอบครัวที่ปรากฏในวรรณกรรมชาดกพื้นบ้านอีสานนั้นมี 2 ลักษณะ กล่าวคือมีทั้ง ครอบครัวที่มีรูปแบบผัวเดี่ยวเมียเดี่ยว และระบบครอบครัวแบบผสม นั่นก็คือหัวหน้าครอบครัวสามารถมี ภรรยาได้หลายคน ด้านอาชีพและการทำมาหากิน ชุมชนอีสานดั้งเดิมดำเนินชีวิตด้วยการผลิตแบบพึ่งพา ตนเอง รวมไปถึงการพึ่งพาธรรมชาติอยู่เน่อง ๆ นอกจากนี้ยังปรากฏภาพที่เป็นอัตลักษณ์ของผู้คนอีสานด้าน การค้าขายที่เริ่มมีการปฏิสัมพันธ์กับสังคมภายนอกโดยการเดินทางไปค้าขายในรูปแบบของกองเกวียน หรือที่ชาวอีสานรู้จักในชื่อ” นายฮ้อย “ ส่วนของวิถีชีวิตความเป็นอยู่ด้านอาหารนั้นแสดงความสัมพันธ์ระหว่างคนกับ ธรรมชาติแวดล้อมที่ต้องพึ่งพากัน ตลอดจนปรากฏวิถีการกินหมาก ปรับเปลี่ยนและประยุกต์ใช้จนเกิด นวัตกรรมการสร้างสรรค์เชิงช่างผ่านรูปแบบของขันหมากลวดลายเฉพาะกลุ่มชนชาวอีสาน ส่วนวัฒนธรรมดาน ที่อยู่อาศัยและสิ่งปลูกสร้าง สะท้อนให้เห็นอัตลักษณ์ด้านที่อยู่อาศัยและสิ่งปลูกสร้างอย่างชัดเจนผ่าน สถาปัตยกรรมท้องถิ่นที่มีระบบปลูกสร้างที่เรียบง่ายไม่ซับซ้อน เหล่านั่นคือตูบ เถียงนา เล้าข้าว และเยีย ส่วน วัฒนธรรมด้านการดนตรีการแสดงและการละเล่น แสดงถึงเห็นอัตลักษณ์ในการละเล่นและเสพงันดนตรีของ กลุ่มชนอีสานได้เป็นอย่างดีผ่านรูปแบบของความเชื่อประเพณีและพิธีกรรม กล่าวคือในงานบุญประเพณี ต่าง ๆ นั้นได้ปรากฏภาพของการละเล่นและเสพงันดนตรี ในส่วนของวัฒนธรรมดานสิ่งของเครื่องใช้ จาก การศึกษาวรรณกรรมชาดกพื้นบ้านอีสานนั้นได้ปรากฏเครื่องมืเครื่องงใช้ของคนอีสานอย่างเด่นชัดอยู่สองส่วน ด้วยกัน ส่วนแรกคืเครื่องงมืเครื่องงใช้ในครัวเรือน ได้แก่ ก่องข้าว กระติบข้าว กะด้ง กะเบียน และตะกร้า ส่วนที่สอง คืเครื่องงใช้ในการจับสัตว์ ได้แก่ เบ็ด ไซ้ของ หวิง อวน ด่าง ส่วนวัฒนธรรมดานกาลเวลา การนับ กาลเวลาของชาวอีสานที่ปรากฏในวรรณกรรมชาดกพื้นบ้านอีสานมีดังนี้ คือการนับเดือน นับวัน และนับยาม ซึ่งมีความเป็นอัตลักษณ์เฉพาะถิ่นของอีสานเมื่อเปรียบเทียบกับสังคมของภาคกลาง ซึ่งสิ่งเหล่านี้เป็นมรดกทาง วัฒนธรรมอันน่าภาคภูมิใจยิ่ง ส่วนวัฒนธรรมดานประเพณีและพิธีกรรม อัตลักษณ์ของกลุ่มชนชาวอีสานว่าด้วย ประเพณีและพิธีกรรมมีทั้งหมด 2 ประเด็นหลักดังนี้ ประเพณีและพิธีกรรมในรอบชีวิตและประเพณีในรอบปี