ธรรมาสน์ในประเทศไทย : ความหมาย ความเป็นมา หน้าที่และรูปแบบ

บทคัดย่อ

บทความนี้เน้นไปที่การศึกษาความหมาย หน้าที่ และประวัติของการใช้ธรรมาสน์ในประเทศไทย ธรรมาสน์เป็นอาสนะสำหรับพระภิกษุสงฆ์ใช้แสดงธรรม ในความหมายเชิงลึกอาจกล่าวได้ว่า ธรรมาสน์คือบัลลังก์ของพระธรรม ในฐานะที่พระธรรมเป็นหนึ่งในพระรัตนตรัย ซึ่งมีการกำหนดไว้พระไตรปิฎกในหมวดพระวินัยอย่างชัดแจ้งว่า เมื่อภิกษุจะแสดงธรรมนั้น ต้องอยู่ในระดับที่สูงกว่าผู้รับฟังธรรม เพื่อเป็นการให้ความเคารพแก่ธรรมที่จะแสดง ชาวพุทธจึงมีประเพณีให้เกียรติแก่พระธรรมมากขึ้นไปอีก ด้วยการจัดสร้างธรรมาสน์อย่างประณีตซับซ้อน โดยใช้ศิลปะรูปแบบเดียวกันกับพระราชบัลลังก์ของพระมหากษัตริย์ ซึ่งจะแตกต่างออกไปตามแต่ละวัฒนธรรมของประเทศนั้น ๆ สำหรับในประเทศไทย เชื่อว่าการใช้ธรรมาสน์คงปรากฏขึ้นตั้งแต่วัฒนธรรมทวารวดี (ราวพุทธศตวรรษที่ 12 – 16) ซึ่งได้รับอิทธิพลจากศิลปะอินเดียแบบคุปตะ – หลังคุปตะอย่างชัดเจน และสืบเนื่องต่อมาในสมัยสุโขทัยที่ปรากฏหลักฐานการกล่าวถึงธรรมาสน์ในศิลาจารึกหลักต่าง ๆ และปรากฏหลักฐานการใช้ธรรมาสน์ศิลาแลงในวิหารวัดชมชื่น สุโขทัย ส่วนในสมัยอยุธยาและรัตนโกสินทร์นั้น เป็นช่วงเวลาที่ยังคงหลงเหลือหลักฐานการใช้งานธรรมาสน์มากที่สุด และมีความหลากหลายมากที่สุด มีธรรมเนียมการแสดงธรรมบนธรรมาสน์หลากหลายรูปแบบ เช่น ในภาคกลางจะนิยมแสดงธรรมในศาลาการเปรียญ เช่นเดียวกับในภาคอีสานที่มีการสร้าง “หอแจก” และสร้างธรรมาสน์ด้วยรูปแบบหลากหลาย ขณะที่ใช้ภาคใต้มีประเพณีการแสดงธรรมในระเบียงคดเพิ่มเติมเข้ามาด้วย ส่วนในภาคเหนือนั้น มักจัดวางธรรมาสน์ในวิหารด้านขวาของพระพุทธรูปประธาน และมีการออกแบบธรรมาสน์ที่สามารถกระจายเสียงให้ดังขึ้นอีกด้วย