การประยุกต์ภูมิปัญญาพื้นบ้านในการจัดการน้ำเพื่อส่งเสริมการเกษตรของชุมชนลุ่มน้ำตอนบนจังหวัดนครราชสีมา

บทคัดย่อ

บทความวิจัยนี้มีวัตถุประสงค์เพื่อ (1) เพื่อศึกษาประเภทภูมิปัญญาพื้นบ้านในการจัดการ น้ําเพื่อการเกษตรของชุมชนลุ่มน้ํามูลตอนบนจังหวัดนครราชสีมา (2) เพื่อการจัดการน้ําเพื่อ ส่งเสริมการเกษตรของชุมชนลุ่มน้ํามูลตอนบนจังหวัดนครราชสีมา และ (3) เพื่อศึกษา การประยุกต์ภูมิปัญญาพื้นบ้านในการจัดการน้ําเพื่อส่งเสริมการเกษตรของชุมชนลุ่มน้ํามูลตอนบน จังหวัดนครราชสีมา มีวิธีการดําเนินการวิจัยโดยการศึกษาจากเอกสารอ้างอิงและการศึกษา ภาคสนามใน 12 ชุมชน กลุ่มเป้าหมายจํานวน 3 กลุ่ม ได้แก่ กลุ่มผู้รู้ กลุ่มผู้ปฏิบัติ และกลุ่มทั่วไป โน 3 พื้นที่ คือ ต้นน้ํา (อําเภอครบุรี) กลางน้ํา (อําเภอเฉลิมพระเกียรติ ปลายน้ํา (อําเภอเมืองยาง) ลุ่มน้ํามูลตอนบนจังหวัดนครราชสีมา การเก็บรวบรวมข้อมูลใช้ในการสังเกตแบบมีส่วนร่วมและไม่มี ส่วนร่วม แบบสัมภาษณ์ และสนทนากลุ่ม มีผู้ให้ข้อมูลรวมทั้งสิ้น 87 คน

จากการวิจัยพบว่า ปัญหาโนภาพรวมของลุ่มน้ํามูลตอนบนจังหวัดนครราชสีมา ผลกระทบเนื่องจากการใช้น้ําเพื่อทําการเกษตรมากขึ้นตามพื้นที่การเกษตรที่เพิ่มขึ้น แต่น้ําลดลง ส่งผลให้เกิดภาวะขาดแคลนน้ําและคุณภาพน้ําไม่ได้มาตรฐาน มีตะกอนมาทับถมแหล่งน้ําและตลิ่ง ฟังมากขึ้น ป่าต้นน้ําถูกทําลาย มีการชะล้างหน้าดินสูง มีตะกอนไหลลงสู่แหล่งน้ํา และดินถล่มมาก ขึ้น ประเภทของภูมิปัญญา พบภูมิปัญญาตั้งเดิม ได้แก่ เมืองฝาย คลองไส้ไก่ บ่อน้ํา และภูมิปัญญา สมัยใหม่ ได้แก่ ระบบชลประทาน เครื่องสูบน้ําพลังงานไฟฟ้า เป็นต้น

การจัดการน้ําเพื่อส่งเสริมการเกษตรของชุมชนลุ่มน้ํามูลตอนบนจังหวัดนครราชสีมา อาศัยความรู้ ความเชื่อ ประเพณี ระเบียบ ข้อห้าม วิธีการ ความสามารถ ตลอดจนเครื่องมือ เครื่องใช้ต่างๆ ซึ่ง อาจจะเป็นผลผลิตของปัจเจกบุคคลหรือชุมชน ได้แก่ ระหัดวิดน้ํา เหมืองฝาย เขื่อนดิน บ่อน้ํา คลองไส้ไก่ เป็นต้น การจัดการน้ําในแต่ละพื้นที่มีความใกล้เคียงกัน และแตกต่างกัน การใช้ภูมิปัญญาพื้นบ้านดั้งเดิมกับภูมิปัญญาสมัยใหม่ กล่าวคือ พื้นที่ต้นน้ําอาศัยระบบชลประทาน เป็นหลักส่งผลทําให้ขาดการส่งเสริมภูมิปัญญาพื้นบ้านดั้งเดิม พื้นที่กลางน้ําใช้เครื่องสูบน้ําพลังงาน ไฟฟ้า พื้นที่ปลายน้ําอาศัยบ่อน้ํา และสูบน้ํา

การประยุกต์ใช้ภูมิปัญญาพื้นบ้านของชุมชนในการจัดการน้ําเพื่อการเกษตรของชุมชนลุ่ม น้ํามลตอนบนจังหวัดนครราชสีมา 4 ด้าน ได้แก่ ทํานา การประมง เลี้ยงสัตว์ และปลูกพืชสวน พบว่าการเกษตรส่วนใหญ่เป็นพื้นที่ต้นน้ําที่มีระบบชลประทาน กลางน้ํามีการประยุกต์ใช้เครื่องสูบ น้ําพลังงานไฟฟ้า และปลายน้ําอาศัยภูมิปัญญาดั้งเดิมและภูมิปัญญาสมัยใหม่ เช่น การสูบน้ําจาก บ่อน้ํา การลําเลียงน้ําเข้าสู่นา เป็นต้น ดังนั้นการจัดการน้ํา จึงต้องมีการร่วมกันกําหนดวิสัยทัศน์ และยุทธศาสตร์จัดทําแผนพัฒนาจัดการทรัพยากรน้ําแบบบูรณาการด้วยการเน้นอนุรักษ์ป่าต้นน้ํา - ติน-น้ํา ปรับปรุงระบบเกษตรให้ทันต่อการเพาะปลูกและใช้เครื่องมือภูมิปัญญาพื้นบ้านอย่าง เหมาะสม สามารถมีอาชีพที่มั่นคง และรายได้ที่ยั่งยืนของเกษตรกร ในชุมชนลุ่มน้ํามูลตอนบน จังหวัดนครราชสีมา