ตำนานศาลเจ้าพ่อองครักษ์: พลวัต การดำรงอยู่ และอิทธิพลต่อชุมชน

บทคัดย่อ

บทความวิชาการฉบับนี้มีวัตถุประสงค์เพื่อ 1) ศึกษาภูมิหลังตำนานศาลเจ้าพ่อองครักษ์ จังหวัดนครนายก 2) ศึกษาการเปลี่ยนแปลงของตำนานศาลเจ้าพ่อองครักษ์ด้านเวลาและพื้นที่ 3) ศึกษาการดำรงอยู่ของตำนานและศาลเจ้าพ่อองครักษ์ในชุมชน และ
4) ศึกษาหน้าที่ของเรื่องเล่าตำนานศาลเจ้าพ่อองครักษ์ที่มีอิทธิพลต่อชุมชน เก็บรวบรวมข้อมูลจากเอกสารทางวิชาการและสัมภาษณ์เชิงลึกของชาวบ้านที่ใช้พื้นที่ และนำเสนอด้วยวิธีการพรรณนาวิเคราะห์พบว่า เจ้าพ่อองครักษ์ คือ ราชองครักษ์ในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวที่เสียชีวิตขณะตามเสด็จไปมณฑลปราจีน ตำนานศาลเจ้าพ่อองครักษ์ปรากฏเรื่องเล่า 2 สำนวน ได้แก่ สำนวนที่ 1 กล่าวถึงการเสียชีวิตด้วยไข้ป่า และสำนวนที่ 2 กล่าวถึงการเสียชีวิตเพราะปกป้องพลับพลาที่ประทับของรัชกาลที่ 5 จากช้างป่า จึงเป็นที่มาของตำนานการสร้างศาลเจ้าพ่อองครักษ์ และมีการปรากฏจระเข้คู่ศาลเพื่อเสริมสร้างความศักดิ์สิทธิ์ของศาลเจ้า ทั้งนี้พบว่าปัจจัยด้าน “เวลา” และ “ผู้ใช้พื้นที่” มีผลต่อการดำรงอยู่และพลวัตของตำนาน โดยศาลเดิมถูก “สวมทับ” ด้วยวัฒนธรรมจีน เช่น ศาลเปลี่ยนเป็นรูปแบบศาลจีน รวมถึงเปลี่ยนรูปเคารพเจ้าพ่อองครักษ์ เป็น “ปุนเถ่ากง” เนื่องด้วยผู้คนในชุมชนที่มีเชื้อสายจีนได้เข้ามามีบทบาทในการบูรณะศาลเจ้า และมีการดำรงอยู่ในรูป “เทศกาลประจำปี” “สถานที่ท่องเที่ยวประจำจังหวัด” และ “องค์กรการกุศล” นอกจากนี้ตำนานศาลเจ้าพ่อองครักษ์ยังส่งอิทธิพลต่อชุมชน ทั้งในด้านการเสริมสร้างคุณธรรมและอุดมการณ์ การให้ความรู้ด้านประวัติศาสตร์ชุมชนและเป็นกุศโลบาย และการสร้างความเข้มแข็งในชุมชน โดยเฉพาะการสร้างอัตลักษณ์ “องครักษ์” ผ่านชื่อตำบล ชื่ออำเภอ เพลงประจำสถาบัน สัญลักษณ์ประจำโรงเรียน ฯลฯ เพื่อให้ชุมชนเกิดความสามัคคีเข้มแข็งเป็นหนึ่งเดียวและอยู่ร่วมกันอย่างสงบสุข ทั้งนี้ทำให้ทราบถึงภูมิหลังของตำนานศาลเจ้าพ่อองครักษ์ รวมถึงการเปลี่ยนแปลง การดำรงอยู่ และอิทธิพลที่มีต่อชุมชน