สิทธิมนุษยชนแบบตะวันตก: ประยุกต์อธิบาย โดยกระบวนทัศน์แบบพุทธ

บทคัดย่อ

บทความวิชาการฉบับนี้เป็นความพยายามที่จะนำสิทธิมนุษยชนแบบตะวันตก
ที่ประกาศใช้โดยองค์การสหประชาชาติ มาประยุกต์อธิบายโดยกระบวนทัศน์แบบพุทธ
ในส่วนของตะวันตกประมวลสรุปจากปฏิญญา 3 ฉบับ คือ ปฏิญญาสากลว่าด้วยสิทธิมนุษยชน ปี ค.ศ. 1948 ปฏิญญาว่าด้วยสิทธิของเด็กปี ค.ศ. 1959 และ ปฏิญญาว่าด้วยการขจัดการเลือกปฏิบัติต่อหญิง ปี ค.ศ. 1967 โดยนำมาตกผลึกเป็น 3 ประเด็น คือ สิทธิเสรีภาพ ความเสมอภาค และ ภราดรภาพ แล้วนำมาประยุกต์อธิบายตามกรอบคิดแบบพุทธ ในพระสูตร และ พระวินัย
จากการศึกษาพบว่าโดยนามบัญญัติ (wording) พุทธศาสนามิได้ใช้คำว่า “สิทธิมนุษยชน” แต่โดยสาระบัญญัติ (essence) พบว่ามีหลายส่วนที่มีความหมายแบบเดียวกัน กล่าวคือ 1) สิทธิเสรีภาพ ใน ปวารณาสูตร เปิดโอกาสให้ภิกษุมีสิทธิที่จะว่ากล่าวตักเตือนกันได้โดยเมตตาจิต ในจักกวัตติสูตร (เรื่อง เบญจศีล) มิให้ละเมิดสิทธิในชีวิต ทรัพย์สิน และภริยาของผู้อื่น ให้พูดเฉพาะเรื่องที่เป็นจริง และให้ติดต่อสื่อสารกันในขณะที่มีสติสัมปชัญญะ ในอริยมรรคมีองค์ 8 (องค์ที่ 5) สอนว่าผู้ที่จะบรรลุอุดมธรรมไม่พึงประกอบ “มิจฉาวาณิชา” (อาชีพที่เบียดเบียนชีวิตอื่น) ในอปริหานิยธรรม 7 (ข้อ 5) สอนเรื่องการคุ้มครองสิทธิสตรี ใน อรรถกถาธรรมบทสามเณรราหุลสูตร สอนเรื่องการคุ้มครองสิทธิเด็ก ในกาลามสูตร สอนเรื่องเสรีภาพทางความเชื่อและความคิดเห็น 2) ความเสมอภาค
แบบตะวันตกถือว่าแม้จะต่างชาติ ศาสนา เพศ ภาษา สีผิว ฯลฯ แต่ทุกคนก็เสมอกัน
โดยศักดิ์ศรีแห่งความเป็นมนุษย์ จึงไม่พึงเลือกปฏิบัติต่อกัน ส่วนคติแบบพราหมณ์ถือว่ามนุษย์ถูกลิขิตจากอวัยวะที่ตั้งอยู่ในตำแหน่งสูงต่ำไม่เท่าเทียมกันของพรหม ฐานะทางสังคมจึงไม่เสมอกัน ในขณะที่คติแบบพุทธถือว่ามนุษย์เสมอกันโดย ชาติกำเนิด โดยกรรม แต่ต่างกันในแง่ การทำหน้าที่ กล่าวคือ โดยชาติกำเนิดถือว่าต่างก็มาจากครรภ์มารดา
โดยกรรมถือว่าถ้าทำดีก็จัดอยู่ในวรรณะสูง แต่ถ้าทำชั่วกรรมชั่วก็จัดอยู่ในวรรณะต่ำ อย่างไรก็ตาม มนุษย์ถูกสมมติเรียกให้ต่างกันเพราะการทำหน้าที่ คือถ้าทำหน้าที่สั่งสอน
ผู้อื่นก็เรียกว่า “พราหมณ์” ถ้าเป็นนักรบก็เรียกว่า “กษัตริย์” ถ้าทำมาค้าขายก็เรียกว่า “แพศย์” ถ้าเป็นกรรมกรก็เรียกว่า “ศูทร” และ 3) ภราดรภาพ แบบตะวันตกถือว่ามนุษย์เป็นภราดรกันในฐานะ “หัตถกร” (ผลงานสร้าง) ของพระเจ้า จึงพึงปฏิบัติต่อกันฉันญาติพี่น้อง ในขณะที่แบบพุทธถือว่าสรรพสัตว์เป็นเสมือนญาติพี่น้องใน “สังสารวัฏ” จึงพึงมีเมตตาต่อกัน เมื่อประกอบบุญกุศลใดมา ก็พึงแผ่เมตตาให้แก่กัน
อย่างไรก็ตาม มีบางมิติที่ต่างกัน คือ 1) แบบตะวันตกเน้นเสรีภาพนอกตัว แต่แบบพุทธถือว่าเสรีภาพที่แท้จริงคือเสรีภาพในตัว (เสรีภาพทางจิต) และ 2) แบบตะวันตกมองความสัมพันธ์ระหว่างมนุษย์บนพื้นฐานแห่งสิทธิ จึงสร้างกำแพงแห่งสิทธิไว้ป้องกันตน ทำให้มนุษย์อยู่อย่างแยกส่วนแบบตัวใครตัวมัน (Individualism) ในขณะที่แบบพุทธตั้งอยู่บนพื้นฐานแห่งเมตตา ความเมตตาจึงเป็นเสมือนสะพานทอดเชื่อมให้มนุษย์หันหน้าเข้าหากันแบบรวมส่วน (Collectivism) ฉะนั้น ถ้าสามารถผสาน 2 กระบวนทัศน์นี้เข้าด้วยกัน จะทำให้สิทธิมนุษยชนมีความสมบูรณ์แบบมากยิ่งขึ้น