ปัญญาแตกฉานแห่งปฏิสัมภิทาในพระพุทธศาสนาเถรวาท

บทคัดย่อ

บทความนี้เป็นการศึกษาเกี่ยวกับปัญญาแตกฉานแห่งปฏิสัมภิทาตามปรากฏในพระพุทธศาสนาเถรวาท ผ่านการพรรณนาเรียบเรียงโดยพระสารีบุตร ปรากฏในมหาปัญญากถา ปัญญาวรรค คัมภีร์ปฏิสัมภิทามรรค โดยใช้หลักวิเคราะห์ตามพระบาลีที่ปรากฏในพระไตรปิฎก อรรถกถา วิสุทธิมรรค คัณฐิ และนิสสยะ ซึ่งเป็นการศึกษาตามเอกสารต้นฉบับคัมภีร์ดั้งเดิม หรือ บาลีพุทธวจนะ เพื่อรักษาความบริสุทธิ์แห่งพระพุทธพจน์ โดยอธิบายกระบวนการพัฒนาปัญญาเพื่อเกิดปัญญาแตกฉานปฏิสัมภิทา อันประกอบด้วยอัตถปฏิสัมภิทา (ปัญญาแตกฉานในอรรถ) ธัมมปฏิสัมภิทา (ปัญญาแตกฉานในธรรม) นิรุตติปฏิสัมภิทา (ปัญญาแตกฉานในนิรุกติ) และปฏิภาณปฏิสัมภิทา (ปัญญาแตกฉานในปฏิภาณ) อันเกิดจากกระบวนการพัฒนาปัญญาทั้งหมด 3 รูปแบบ คือ รูปแบบที่ 1 ปัญญาพิจารณารู้รอบตามหลักอนุปัสสนา 7 ประการ, รูปแบบที่ 2 ปัญญาพิจารณารู้รอบด้วยหลักอนุปัสสนา 7 ประการตามธรรมที่ควรรู้ยิ่ง 201 ประการ หรือ รูปแบบที่ 3 ปัญญาพิจารณารู้รอบด้วยหลักอนุปัสสนา 7 ประการตามธรรมที่ควรรู้ยิ่ง 201 ประการ โดยกาลแห่งอดีต อนาคต และปัจจุบัน ทั้งนี้ รูปแบบกระบวนการพิจารณาด้วยปัญญาดังกล่าวทำให้เกิดปัญญา 7 และเมื่อพิจารณาด้วยปัญญา 7 เต็มรอบบริบูรณ์ย่อมถึงซึ่งความเป็นบัณฑิต หรือปัญญา 8 จากนั้นพิจารณาด้วยปัญญา 8 เต็มรอบบริบูรณ์ย่อมถึงซึ่งความเป็นปุถุปัญญา หรือปัญญา 9 และพิจารณาด้วยปัญญา 9 เต็มรอบบริบูรณ์ย่อมถึงซึ่งความเป็นหาสปัญญา หรือปัญญา 10 สุดท้ายเมื่อพิจารณาปัญญา 10 เต็มรอบบริบูรณ์ แล้ว ย่อมบรรลุถึงพระนิพพานตั้งแต่พระโสดาบันจนกระทั่งถึงพระอรหันต์ พร้อมทั้งแตกฉานด้วยปฏิสัมภิทา 4 ประการ ทั้งยังพรรณนาถึงลักษณะเฉพาะของปัญญา 16 ประเภท (โสฬสปัญญานิเทศ) รวมทั้งจำแนกคู่บุคคลที่แตกฉานในปฏิสัมภิทาแตกต่างกันโดยตามลำดับ (ปุคคลวิเสสนิเทศ)