ปัญหาทางกฎหมายในการแบ่งแยกที่ดินจัดซื้อที่บุคคลได้รับสิทธิโดยการปฏิรูปที่ดินเพื่อเกษตรกรรม

บทคัดย่อ

               การปฏิรูปที่ดินเพื่อเกษตรกรรมเป็นกลไกสำคัญของรัฐในการสร้างความเป็นธรรมในการกระจายการถือครองที่ดินและสร้างความมั่นคงให้แก่เกษตรกรรายย่อย โดยเฉพาะในกรณีที่รัฐดำเนินการจัดซื้อที่ดินจากเอกชนเพื่อนำมาจัดสรรโดยให้สิทธิการเช่าซื้อ ซึ่งจะนำไปสู่การที่เกษตรกรจะได้มีกรรมสิทธิ์ในที่ดินเป็นของตนเอง อย่างไรก็ตาม ในทางข้อเท็จจริงพบว่า มีปัญหาทางกฎหมายในการบริหารจัดการที่ดินจัดซื้อที่อาจไม่สอดคล้องกับเจตนารมณ์ของการปฏิรูปที่ดินเพื่อเกษตรกรรมบางประการ
               บทความวิจัยนี้มีวัตถุประสงค์เพื่อ (1) ศึกษาลักษณะของการแบ่งแยกที่ดินจัดซื้อภายใต้กฎหมายว่าด้วยการปฏิรูปที่ดินเพื่อเกษตรกรรม (2) วิเคราะห์ผลกระทบของการแบ่งแยกที่ดินจัดซื้อต่อโครงสร้างการถือครองที่ดินในเชิงกฎหมายและนโยบาย และ (3) เสนอแนะแนวทางการปรับปรุงกฎหมายหรือแนวปฏิบัติเพื่อป้องกันผลกระทบที่เกิดขึ้น โดยใช้วิธีวิจัยเอกสารจากแหล่งข้อมูลปฐมภูมิ และทุติยภูมิ
แล้วนำข้อมูลมาวิเคราะห์ปัญหาในประเด็นที่นำเสนอในเชิงเปรียบเทียบระหว่างหลักกฎหมายกับข้อเท็จจริง อันจะนำไปสู่การสรุปและการอภิปรายผลของงานวิจัย รวมถึงการเสนอแนะแนวทางในการปรับปรุงแก้ไขกฎหมายให้มีประสิทธิภาพมากยิ่งขึ้น ตลอดจนนำเสนอองค์ความรู้ใหม่ที่ได้จากงานวิจัย
               ผลการวิจัยพบว่า การแบ่งแยกที่ดินจัดซื้อภายใต้กฎหมายว่าด้วยการปฏิรูปที่ดิน เพื่อเกษตรกรรมแบ่งได้ 3 ประการสำคัญ ประการแรก การแบ่งแยกที่ดินระหว่างสัญญาเช่าซื้อ ระเบียบคณะกรรมการปฏิรูปที่ดินเพื่อเกษตรกรรม พ.ศ. 2564 เปิดช่องให้เกษตรกรโอนสิทธิการเช่าซื้อไปยังคู่สมรส บุตร หรือเครือญาติ ซึ่งหากโอนสิทธิให้แก่ผู้รับโอนเกินกว่าหนึ่งราย ย่อมทำให้ที่ดินถูกแบ่งแยกเป็นแปลงย่อยลงไปจากเดิมอาจส่งผลให้ที่ดินมีขนาดเล็กเกินไป ไม่เพียงพอแก่การครองชีพ และอาจถือได้ว่าเป็นการขัดต่อเจตนารมณ์ของมาตรา 39 ซึ่งเป็นกฎหมายแม่บทที่มุ่งรักษาขนาดของเนื้อที่ในการถือครองที่ดินให้เพียงพอแก่การครองชีพ ประการที่สอง การแบ่งแยกที่ดินหลังจากเกษตรกรได้กรรมสิทธิ์ในที่ดินแล้ว ย่อมถูกห้ามมิให้แบ่งแยกโดยเด็ดขาดตามมาตรา 39 แห่งพระราชบัญญัติการปฏิรูปที่ดินเพื่อเกษตรกรรม พ.ศ. 2518 ซึ่งถือเป็นข้อจำกัดสิทธิของเจ้าของที่ดิน การทำนิติกรรมแบ่งแยกที่ดินหลังจากที่ได้กรรมสิทธิ์จาก ส.ป.ก. แล้ว จึงเป็นนิติกรรมที่มีวัตถุประสงค์ต้องห้ามชัดแจ้งโดยกฎหมาย และประการสุดท้าย การแบ่งแยกที่ดินตามข้อยกเว้นของมาตรา 39 แห่งพระราชบัญญัติการปฏิรูปที่ดินเพื่อเกษตรกรรม พ.ศ. 2518 ได้แก่ การตกทอดทางมรดกแก่ทายาทโดยธรรม การโอนหรือแบ่งแยกไปยังสถาบันเกษตรกร การโอนหรือแบ่งแยกไปยัง ส.ป.ก. โดยต้องดำเนินการตามกฎกระทรวงที่ออกตามความในบทบัญญัติมาตราดังกล่าว ซึ่งอาจเกิดกรณีที่ดินที่ถูกห้ามมิให้แบ่งแยกไว้แล้ว กลับถูกแบ่งแยกเป็นแปลงย่อยลงไปจากเดิมได้อีก ผลการวิจัยชี้ชัดว่า การแบ่งแยกที่ดินจัดซื้อภายใต้กฎหมายว่าด้วยการปฏิรูปที่ดินเพื่อเกษตรกรรมสามารถทำได้ในระหว่างสัญญาเช่าซื้อ
แต่เมื่อเกษตรกรได้กรรมสิทธิ์ในที่ดินจาก ส.ป.ก. แล้วย่อมถูกห้ามมิให้แบ่งแยกโดยเด็ดขาด อย่างไรก็ตาม เมื่อเกิดกรณีตามข้อยกเว้นทั้ง 3 กรณีตามบทบัญญัติมาตรา 39 แห่งพระราชบัญญัติการปฏิรูปที่ดินเพื่อเกษตรกรรม พ.ศ. 2518 ที่ดินที่ได้ถูกห้ามแบ่งแยกไว้แล้ว อาจกลับมาถูกแบ่งแยกได้อีก