การปรับตัวของครัวเรือนภาคการเกษตรในพื้นที่น้ำท่วมซ้ำซาก กรณีศึกษาตำบลยางท่าแจ้ง อำเภอโกสุมพิสัย จังหวัดมหาสารคาม

บทคัดย่อ

การวิจัยนี้มีวัตถุประสงค์เพื่อศึกษาการปรับตัวของครัวเรือนภาคการเกษตรและการจัดการภัยพิบัติน้ำท่วมของหน่วยงานภาครัฐ ตลอดจนแสวงหาแนวทางในการจัดการชุมชนภาคการเกษตรในพื้นที่ศึกษา ได้แก่ พื้นที่น้ำท่วมซ้ำซาก 5 หมู่บ้านในตำบลยางท่าแจ้ง อำเภอโกสุมพิสัย จังหวัดมหาสารคาม โดยใช้วิธีการเก็บรวบรวมข้อมูลจากเอกสาร รายงาน สถิติต่างๆ การสำรวจพื้นที่ การสัมภาษณ์เชิงลึกผู้ให้ข้อมูลหลัก การสนทนากลุ่ม และการพรรณนาวิเคราะห์ การศึกษาค้นพบ ดังนี้ ประเด็นที่หนึ่งการปรับตัวของครัวเรือนภาคการเกษตร พบว่า ตำบลยางท่าแจ้งมีสภาพพื้นที่โดยทั่วไปเป็นที่ราบลุ่มแม่น้ำชี พื้นที่ศึกษาจัดเป็นพื้นที่น้ำท่วมซ้ำซากระดับปานกลาง คือ มีน้ำท่วมซ้ำซากเป็นประจำ โดยน้ำท่วมขัง 4 – 7 ครั้งในรอบ 10 ปี และเสี่ยงปานกลางต่อการลงทุนพัฒนาทางการเกษตร เกษตรกรจึงเปลี่ยนรูปแบบการทำนาปีจากการปลูกข้าวอายุสั้นเพื่อเกี่ยวก่อนน้ำท่วมมาเป็นการปลูกข้าวอายุยาว ประกอบกับการมีโครงการชลประทานทำให้เกษตรกรทำนาปรังได้ ครัวเรือนภาคการเกษตรจึงมีการผลิตเพื่อการค้ามากกว่าเพื่อยังชีพ ทั้งนี้ น้ำท่วมยังเป็นโอกาสสำคัญที่ทำให้เกษตรกรสามารถหาปลาและทำนาปรังเพื่อชดเชยรายได้จากน้ำท่วมนาปี นอกจากนี้เกษตรกรยังมีวิธีคิดที่เป็นบวกต่อน้ำท่วม โดยที่นาเป็นหัวใจสำคัญที่ประชาชนในพื้นที่ศึกษามุ่งดูแลรักษาให้รอดพ้นจากน้ำท่วมมากกว่าบ้านเรือนและทรัพย์สิน
ประเด็นที่สอง การจัดการภัยพิบัติน้ำท่วมของหน่วยงานภาครัฐ พบว่า ประชาชนและภาครัฐมีการดำเนินการก่อน ระหว่าง และหลังการเกิดน้ำท่วม โดยการดำเนินการก่อนน้ำท่วมจะเน้นติดตามการรายงานสถานการณ์อย่างใกล้ชิด โดยติดตามกระทำใน 4 ช่องทาง คือ รอฟังการแจ้งข่าวจากเขื่อนอุบลรัตน์ การแจ้งข่าวจากอำเภอผ่านตำบลมายังหมู่บ้าน รับฟังข่าวกรมอุตุนิยมวิทยา และกรรมการหมู่บ้านช่วยกันกระจายข่าวให้ชาวบ้านรับรู้ ในการดำเนินการระหว่างเกิดน้ำท่วม ประชาชนส่วนใหญ่ยังคงอาศัยอยู่ในบ้านเรือน มีบางส่วนไปทำงานรับจ้างหรืองานอื่นๆ เพื่อหารายได้เสริม ส่วนการดำเนินการหลังน้ำท่วม ประชาชนให้ความสำคัญต่อการช่วยเหลือเรื่องที่นาและการซ่อมแซมบ้านเป็นสิ่งแรก เนื่องจากส่งผลกระทบต่อภาวะจิตใจคือเกิดความเครียดจากภาระหนี้สินที่ไปกู้ยืมมาทำนา และมีการช่วยเหลือกันภายในชุมชน โดยมีกองทุนหมู่บ้านให้กู้ยืม ความช่วยเหลือรูปแบบอื่นอย่างเช่นมีกองทุนปุ๋ย/พันธุ์ข้าว  ทั้งนี้มีการช่วยเหลือดูแลอย่างใกล้ชิดจากหน่วยงานภาครัฐ โดยมีตัวแสดงหลัก คือ จังหวัดและอำเภอ และองค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น โดยจังหวัดจะเป็นหน่วยงานหลักที่กำกับดูแลการจัดการสาธารณภัยในภาพรวมพื้นที่เขตจังหวัด ขณะที่องค์การบริหารส่วนตำบลยางท่าแจ้ง มีบทบาทหน้าที่ในการปฏิบัติการป้องกันและบรรเทาสาธารณภัยในเขตท้องถิ่น และทำหน้าที่เป็นศูนย์กลาง (Hub) คอยอำนวยความสะดวกแก่ทุกหน่วยงานที่เกี่ยวข้องที่เข้ามาให้ความช่วยเหลือประชาชนในพื้นที่ ประเด็นที่สาม ข้อเสนอแนะต่อการจัดการชุมชนภาคการเกษตรในพื้นที่น้ำท่วมซ้ำซาก ในระดับครัวเรือน ควรเพิ่มขีดความสามารถในการทำกำไรจากนาปรัง โดยเฉพาะการทำนาปรังในปีที่เกิดน้ำท่วมในช่วงนาปี ซึ่งถือเป็นการผลิตที่มีความเสี่ยงน้อยที่สุด ในระดับชุมชน ควรส่งเสริมการลดความเสี่ยงเรื่องไม่มีตลาดรองรับผลผลิตข้าวที่เหมาะสมกับพื้นที่ เพื่อลดความกังวลของเกษตรกรเรื่องไม่มีตลาดรองรับ รวมถึงสร้างการเรียนรู้แก่เกษตรกรเพื่อจูงใจให้เกษตรกรมีความกล้าปรับเปลี่ยนวิถีการผลิตทางการเกษตรมากขึ้น